Sinds enkele jaren beheert het Nederlands Fotomuseum de nalatenschap van Johan van der Keuken (1938 – 2001). Van der Keuken was een Nederlandse cineast, fotograaf en essayist die in binnen- en buitenland naam maakte met zijn foto’s, fotoboeken en films die zich nadrukkelijk bewegen tussen visuele poëzie en documentaire. Eén van zijn werken Wij zijn 17 uit 1956 is opgenomen in de Eregalerij van de Nederlandse fotografie. Van 8 oktober 2022 t/m 5 februari 2023 organiseert het Nederlands Fotomuseum een grote tentoonstelling met het werk van Johan van der Keuken: De kunst waarvan ik het meest houd.

Drie bijzondere fotoboeken

In de jaren vijftig en zestig van de vorige eeuw maakt Van der Keuken drie spraakmakende fotoboeken die inmiddels allemaal onderdeel uitmaken van de canon van de Nederlandse fotoboek. Al bij hun verschijnen vielen zijn publicaties op door hun poëtische kwaliteiten en krachtige beeldmontage. Vanaf begin jaren zestig tot zijn overlijden in 2001, publiceerde Van der Keuken bijna vijftig lange en korte films waarvoor hij verscheidene prijzen en onderscheidingen ontving.

Carrière Johan van der Keuken

Johan (oorspr. Joan) van der Keuken begon al op de middelbare school met fotograferen. Op zijn 17e publiceerde hij  zijn eerste en meteen spraakmakende fotoboek Wij zijn 17 (1956) waarvoor Simon Carmiggelt een inleiding schreef. Hij koos vervolgens voor een opleiding tot cineast aan het Institut des Hautes Etudes Cinématographiques (IDHEC) in Parijs. Tussen 1956 en 1958 schoot hij zijn eerste film en had hij met zijn foto’s succesvolle tentoonstellingen in binnen- en buitenland. Het fotoboek Paris Mortel uit 1963 werd een hoogtepunt in de geschiedenis van het Nederlandse fotoboek.

In de loop van de jaren zestig koos Van der Keuken steeds vaker voor het medium film. In het decennium daarna is zijn productie op dit gebied enorm. Foto’s maakte hij toen vrijwel uitsluitend voor de architect Herman Herzberger. Voor zichzelf fotografeerde hij voornamelijk als een instrument voor visueel onderzoek. De resultaten daarvan werden in toenemende mate door abstractie gekenmerkt, maar moesten steeds symbolisch worden begrepen.

Generatie van vijftigers

Met een aantal generatiegenoten deelde Van der Keuken de vernieuwende geest van de vijftigers, de rebellerende groep jonge schrijvers en dichters uit het naamgevende decennium. Hij was ook reislustig, legde een grote politiek-maatschappelijke betrokkenheid aan de dag en interesseerde zich voor de gewone mens en het alledaagse leven.

Onderzoekende beeldmaker

Al vanaf het prille begin van zijn carrière betoonde Van der Keuken zich in woord én beeld een beschouwende en onderzoekende beeldmaker. In de jaren zeventig en tachtig kon een groter publiek met zijn teksten kennismaken door zijn essayistische bijdragen aan het filmblad Skrien. 

Het werk Johan van der Keuken wordt doorgaans gerekend tot de traditie van de Nederlandse documentairefotografie en film, waarin de humanistische blik centraal staat. Zijn uiterst sensitieve blik, de nadruk op het belang van geconcentreerd kijken en het beeldende denken, maken hem tot een unieke fotograaf-filmer in de Nederlandse naoorlogse geschiedenis.

Publicatie

Het Nederlands Fotomuseum publiceert speciaal bij de tentoonstelling het boek Johan van der Keuken met vele foto’s uit de tentoonstelling en teksten van Johan van der Keuken, Birgit Donker, Frits Gierstberg, Herman Hertzberger, Lucebert en Aglaya Tomasi. Het boek is de derde monografie in de nieuwe Collectiereeks van het Nederlands Fotomuseum. Ontwerp door Kummer & Herrman en uitgegeven door Lecturis. De publicatie is verkrijgbaar in een Nederlands- en Engelstalige editie. Prijs: €45,-. ISBN: 978 94 6226 453 3 (NL) / 978 94 6226 454 0 (EN). 

Het vernieuwende, geëngageerde werk van Johan van der Keuken is sterk visueel en artistiek gedurfd. Altijd op reis maar ook dicht bij huis, versnijdt hij zijn observaties in Afrika, Azië of Latijns-Amerika met vergelijkbare of juist tegenovergestelde situaties. Van der Keuken liet grote of juist kleine gebeurtenissen uit het dagelijkse leven van verschillende kanten zien, bewust van het feit dat het enkele beeld van de realiteit niet bestaat.

Films online te huur bij Eye Filmmuseum

Het Eye Filmmuseum in Amsterdam heeft vrijwel het volledige filmoeuvre van Johan van der Keuken in de collectie, van klassiekers als Blind kind (1964) en Beppie (1965) tot het latere werk, waaronder ook de internationaal bekende documentaires als Amsterdam Global Village (1996, binnenkort te zien op de Eye Film Player) en De grote vakantie (2000). Eye restaureerde veertig Van der Keuken-films op origineel formaat.

De tentoonstelling is samengesteld door Frits Gierstberg, curator Nederlands Fotomuseum.
Met speciale dank aan: Noshka van der Lely en Willem van Zoetendaal.
Bruikleengevers: Universitaire Bibliotheken Leiden, Maison Européenne de la Photographie (Parijs, FR), Eye Filmmuseum (Amsterdam), FOMU – Fotomuseum Antwerpen (BE), Het Nieuwe Instituut (Rotterdam), Museum Boijmans Van Beuningen (Rotterdam) Noshka van der Lely en Willem van Zoetendaal (Amsterdam) Stadsarchief Amsterdam, Stedelijk Museum Schiedam.

Coverbeeld: Wij zijn 17, 1955. Collectie Universitaire Bibliotheken Leiden © Johan van der Keuken/Nederlands Fotomuseum