Gedichten van de verschrikking | Nederlands Fotomuseum

01.10.2021

© Chas Gerretsen/ Nederlands Fotomuseum

‘Jouw foto’s zijn indrukwekkend. Deze beelden van brutaliteit zijn als gedichten van de verschrikking.’ Deze reactie plaatste de Chileense Natalia Roa Vial vorige maand bij een bericht dat fotograaf Chas Gerretsen plaatste op Twitter. In zijn Tweet stonden drie foto’s die hij bijna vijftig jaar geleden had gemaakt, op 11 september 1973, tijdens de coup van de Chileense generaal Pinochet tegen de zittende president Allende. Je ziet op de zwart-wit foto’s militairen die mannen op de grond dwingen. Ze zijn gemaakt op de stoep van het regeringsgebouw, het Moneda-paleis, dat vlak daarvoor gebombardeerd was. Ook dat bombardement is door Chas Gerretsen in beeld gebracht.

De gewelddadige staatsgreep kostte uiteindelijk aan duizenden Chilenen het leven. ‘Komt er een boek?’ vroeg Natalia Roa Vidal nog in haar Twitter reactie. ‘Dat hebben we nodig.’ De brute staatsgreep van Pinochet en de periode die erop volgde, is voor veel Chilenen een traumatische herinnering. En wat tegenwoordig, in deze tijd van mobiele telefoons, bijna ondenkbaar is: er bestaat maar weinig beeld van de coup. Mobieltjes waren er nog niet, van burgerjournalistiek was nog geen sprake. De Nederlander Chas Gerretsen was op die 11e september, samen met de Fransman Silvain Julien, een van de weinige buitenlandse professionele fotografen die de belegering van het Moneda-paleis en wat erop volgde vastlegden.

Collectiefotograaf

De foto’s van Chas Gerretsen zijn sinds begin jaren negentig opgeslagen in het depot van het Nederlands Fotomuseum. Hij is één van onze ruim 175 zogeheten collectiefotografen; wij waken over zijn werk, bewaren het onder optimale omstandigheden in ons depot en ontsluiten het voor het publiek. Sinds een paar jaar zijn we zijn oeuvre aan het digitaliseren; vandaar dat hij het nu kan delen op sociale media, met vele reacties als gevolg.

De foto’s die hij in 1973 en 1974 in Chili maakte, plaatst Chas Gerretsen sinds begin vorig jaar op Twitter. En hij had onmiddellijk duizenden Chileense volgers. Sommigen hopen verdwenen verwanten op de foto’s terug te vinden. Anderen geven aanvullende informatie over wat er te zien is. Vaak zijn de reacties vol emotie. Chas Gerretsen reageerde op zijn beurt op Twitter aangedaan. Hij schreef: ‘Aan de mensen van Chili. Vanmorgen heb ik enkele van uw opmerkingen over mijn foto's gelezen. Ik moest stoppen met lezen. Ik was overweldigd door emoties. Voor het eerst in mijn leven had ik het gevoel dat ik iets had gedaan dat gewaardeerd werd. Bedankt.’

Delen met het publiek

We delen het werk van Chas Gerretsen ook op andere manieren met het publiek. Eén van zijn foto’s is permanent te zien in de Eregalerij van de Nederlandse fotografie, waar de ontwikkeling wordt verteld van 180 jaar fotografie in Nederland. Op deze foto, gemaakt zeven dagen na de staatsgreep, is Pinochet te zien omringd door militairen - de armen over elkaar geslagen, een arrogante zonnebril op zijn neus. De foto is wereldberoemd, ze is symbool geworden voor de verpersoonlijking van het kwaad, maar slechts weinigen weten dat Chas Gerretsen de maker is. Dat geldt voor meer van zijn werk.

Daarin komt nu verandering: op 15 oktober 2021 opent in het Nederlands Fotomuseum de eerste overzichtstentoonstelling van Chas Gerretsen, waar behalve beroemd beeld ook veel niet eerder getoond werk te zien zal zijn. Gastcurator Iris Sikking maakte de selectie van zo’n tweehonderd foto’s en plaatst deze in context. Ook geven we een publicatie uit over zijn oeuvre.

Oorlogsfotograaf

Chas Gerretsen begon zijn carrière als fotograaf halverwege de jaren zestig tijdens de Vietnamoorlog. Tegenover Radio 1 zei hij hier twee jaar geleden over: ‘Ik wilde laten zien wat er allemaal gaande was in de wereld. En ik ben nog steeds idealistisch. Ik praat nog steeds over de ongerechtigheden in de wereld.’ Anders dan tijdens de coup in Chili werkten er in Vietnam veel buitenlandse fotografen, die hun leven waagden om het geweld wereldkundig te maken. En al die foto’s hadden effect. Fotografie speelde een belangrijke rol bij de vorming van de internationale publieke opinie; de gruwelijke beelden wakkerden de weerzin tegen de oorlog steeds meer aan. In 1975 kwam een einde aan de Vietnamoorlog. Chas Gerretsen was toen al vertrokken naar Zuid-Amerika.

Apocalypse Now

Om reden van zijn ervaring in Vietnam vroeg regisseur Francis Coppola Chas Gerretsen als setfotograaf voor zijn beroemde film Apocalypse Now. Ook dit leverde unieke beelden op. Maar het indrukwekkendst vind ik toch zijn foto’s uit Chili, waar hij als een van de weinigen de geschiedenis zo dicht op de huid zat. We hebben contact gelegd met het Museum voor Herinnering en Mensenrechten in Santiago de Chili, in de aanloop naar onze tentoonstelling. Curatoren van het Chileense museum leverden een bijdrage aan de publicatie. Ze vertelden dat het museum het aanvankelijk lastig vond om de foto van Pinochet met zonnebril publiek te vertonen omdat het zo’n hevig beladen portret is. Tegenwoordig doen ze dat wel en het levert moeilijke maar noodzakelijke gesprekken op omdat het beeld veel losmaakt. Het Chileense museum wil in 2023 een overzicht van het Chileense werk van Chas Gerretsen tonen, vijftig jaar na de coup. Daaraan werken we graag mee. Op deze manier hopen we een bijdrage te kunnen leveren aan het verzachten van de pijn van de verschrikking, die voor veel Chilenen nog zo akelig dichtbij is.