‘Hé, maar die maakte toch films?’ Dat kregen we meerdere malen te horen in reactie op het fantastische nieuws dat het Nederlands Fotomuseum het foto-archief van Johan van der Keuken in beheer krijgt. Ja inderdaad, hij maakte vele films, zoals De Nieuwe IJstijd, over de verhouding tussen industrielanden en arme landen, en Amsterdam Global Village over zijn woonplaats Amsterdam. En die films hebben terecht indruk gemaakt op velen.
Maar het begon met foto’s. In 1955 bracht Johan van der Keuken, toen nog leerling van het Montessori Lyceum in Amsterdam, zijn fotoserie Wij zijn zeventien uit; portretten van zijn vrienden en vriendinnen, met bestudeerd verveelde blik. Later pas kwam er film bij. ‘Hij werd steeds meer een lyrische fotograaf en een zoekende filmer’, schreef Max Arian in zijn in memoriam in 2001.
Wat zijn foto’s en zijn films zo bijzonder maakt, is dat Johan van der Keuken nauwgezet observeerde en ons op die manier allemaal laat zien wat er in de wereld aan de hand was. Dat zie je al aan die melancholieke portretten van zijn leeftijdsgenoten van zeventien, maar net zo goed aan de Marokkaanse brommerkoerier in Amsterdam Global Village, die elf uur per dag aan de slag is om rond te kunnen komen.
Van der Keukens werk past volmaakt in de collectie van het Nederlands Fotomuseum. Wij kiezen immers voor fotografen die de wereld bevragen; die via hun beelden een visie met ons delen. En we verzamelen geen losse beelden, maar series die samen een verhaal vertellen: visuele geschiedenissen die er toe doen - dat is wat het Nederlands Fotomuseum wil bewaren en tonen voor het publiek van nu en van de toekomst.
En visuele verhalen vertellen en de wereld bevragen - dát deed Johan van der Keuken. ‘Zonder beelden ben ik dood’, zei hij eens. Zijn werk is eens te meer een aanwinst voor de collectie van het Nederlands Fotomuseum omdat we niet alleen zijn beeldmateriaal ontvangen, maar tevens de teksten waarmee zijn werk in context te plaatsen is. Dichter bij een fotograaf kun je bijna niet komen.
Johan van der Keuken zocht grenzen op en hij was een van de eersten in Nederland die het verschil tussen film en fotografie bevroeg. Ook daarom zijn we zo verheugd dat we hem in onze collectie kunnen opnemen want precies deze discussie, over de dunne scheidslijn tussen beide disciplines, is uiterst actueel in het huidige multimediale tijdperk.
In zijn vele essayistische teksten heeft hij op haast onnavolgbare wijze geschreven over de overeenkomsten en verschillen tussen beide media. De betekenis van het kader, de beelduitsnede, speelt daarbij een belangrijke rol. In een foto kun je de tijd laten verstrijken door twee beelden in één kader te vangen, betoogt hij in Zien, kijken, filmen, uit 1980. Als voorbeeld noemt hij een foto van een meisje, die voor het grootste deel uit een wit vlak bestaat. In film daarentegen laat je tijd verstrijken door opeenvolgende beeldkaders. Hetzelfde geldt voor ruimte: die moet bij fotografie weer in dat ene kader blijven terwijl je bij film meerdere kaders tot je beschikking hebt.
Waar houdt iets op foto te zijn en wordt het film? Het is een vraag waar het Nederlands Fotomuseum zich mee bezig houdt. Kijk bijvoorbeeld naar de laatste editie van het Steenbergen Stipendium, dé prijs voor laatstejaars studenten fotografie in het kunstvakonderwijs, die eind vorig jaar in het museum te zien was. Drie van de vijf makers van die laatste editie gebruikten bewegend beeld. ‘De foto van vandaag is allang geen foto meer’, constateerde dan ook de jury van het Steenbergen Stipendium, die wel zoiets als ‘een fotografische gedachte’ vaststelde bij alle vijf makers; ‘een verstilde concentratie.’
Tussen een fotograaf en een filmer valt niet altijd een duidelijke grens te trekken. Neem bijvoorbeeld Anton Corbijn of Raymond Depardon. Toch is er over de verschillen veel te zeggen. Zeker als het gaat om documentaire heeft de fotograaf meer de regie in de hand dan de filmer. Hij kan de tijd even bevriezen in wat Henri Cartier-Bresson omschreef als ‘Le moment décisif’, het beslissende moment, dat plaatsheeft op het moment dat de maker de tijd wil stil zetten. Of juist wil uitrekken - het is maar hoe je het bekijkt. In een film creëert de maker juist tijd tussen verschillende momenten; niet per se chronologisch en waarheidsgetrouw en vaak wordt daarbij ‘nieuwe’ tijd gecreëerd. Dat gebeurt bijvoorbeeld indrukwekkend in Fiona Tans History’s Future, waarin de hoofdpersoon probeert zijn geheugen terug te vinden om de tijd weer in bedwang te krijgen.
Hoofd collecties Martijn van den Broek legt uit hoe Ed van de Elsken zijn onderwerpen benadert.
Een filmer heeft minder in de hand wat er wordt getoond dan een fotograaf, Dat zie je bij die andere grote filmer/fotograaf Ed van der Elsken. Als fotograaf cirkelde hij als een roofdier om zijn onderwerp en koos achteraf precies die ene foto die hij wilde laten zien. In zijn films moest hij ook de momenten voor en na dat beslissende moment laten zien en de regie toch maar een beetje loslaten.
De filmer die zelf zijn enscenering bepaalt heeft daar geen last van; die bepaalt alle momenten tot in detail. En ook bij documentaire valt er nog veel te regisseren, zoals Johan van der Keuken beschrijft, weer aan de hand van dat kader dat de maker kiest. ‘Het beeldkader is om zo te zeggen de macht die de dingen in hun context bevriest en ik ben er steeds meer toe gekomen om stevige, zelfs enigszins monumentale beeldcomposities neer te zetten’, schrijft hij.
Fotograaf Natascha Libert zei onlangs in de talkshow De Donkere Kamer: ‘Ik fotografeer omdat ik orde wil aanbrengen in de wereld.’ Ook Johan van der Keuken greep altijd weer terug op het medium fotografie. U kunt het zelf komen bekijken in de zomer van 2021 als het Nederlands Fotomuseum een overzicht toont van deze kunstenaar als multimediatalent, met nadruk op zijn foto’s. En dan zult u meer te weten komen en vooral zien hoe hij dacht over de twee disciplines en deze naar zijn hand wist te zetten.
Binnenkort komen we overigens met nog meer goed nieuws over een aanwinst voor het museum: we kunnen voor het eerst in zeven jaar weer hedendaags werk aankopen. Ik kan nu nog niet verklappen wat het is, maar u zult zien dat ook deze eigentijds beelden de traditionele fotografiegrenzen overschrijden. Wordt dus vervolgd!
Birgit Donker
Wilt u reageren? Dat kan via blog@nederlandsfotomuseum.nl
